Choć budownictwo drewniane ma w Polsce długą tradycję, to właśnie teraz, za sprawą domów w technologii szkieletowej, przeżywa drugą młodość. Z jakimi pojęciami spotkamy się w przypadku budownictwa drewnianego? Oto krótki słownik najpopularniejszych pojęć.

Bierwiono – ociosany, przetarty pień drewniany, używany do budowy ścian wieńcowych lub sumikowo-łątkowych.

Ciepły zamek – ciesielskie złącze przypominające jaskółczy ogon. Posiada dodatkowe wcięcie od wewnętrznej strony drewnianego bala.

Czop – rodzaj złącza ciesielskiego. Używany do połączenia elementów pionowych z poziomymi. Typy złączy czopowych: pełny, odsaczony, środkowy, kosowy.

Dach – najwyższa część budynku. Przykrywa go i ochrania go przed wpływami atmosferycznymi. Położony nad stropem najwyższej kondygnacji bądź stanowi bezpośrednie nakrycie wnętrza. Strop, który spełnia jednocześnie rolę dachu nazywany jest stropodachem.

Deskowanie dachu – dodatkowe wzmocnienie i zabezpieczenie dachu od strony wewnętrznej. Zastępuje podbitkę wykonaną z folii paroprzepuszczalnej. Usztywnia i izoluje dach. Stosowane często w przypadku otwartych wiat, narażonych na podwiewanie dachu od wewnątrz.

Dranica – ręcznie łupana deska z drewna iglastego służąca do wykonywania pokryć dachowych. Jej najpopularniejsze wymiary to: grubość 3,5 cm; szerokość 9-13 cm; długość: do 3 m.

Drewno – surowiec otrzymywany ze ściętych drzew, formowany przez różnego rodzaju obróbkę, m.in. mechaniczną, cieplno-wodną, chemiczną lub fizykochemiczną. Do budowy budynków drewnianych używa się obecnie sezonowanego, suchego i struganego drewna o parametrach popartych odpowiednim certyfikatem jakościowym.

Dyble – drewniane kołki służące do wzmacniania połączeń ciesielskich. W tradycyjnym budownictwie drewnianym mogą zastępować gwoździe.

Elewacja – zewnętrza część ściany budynku wraz z wszystkimi znajdującymi się na niej elementami. Przednia, reprezentacyjna część elewacji nosi nazwę fasady. Najpopularniejszymi materiałami wykończeniowymi elewacji są: tynk, okładziny i cegły.

Facjatka – patrz: mansarda.

Framuga – wnęka ścienna, w której osadza się drzwi lub okno. Występuje między licem wewnętrznym ściany i płaszczyzną zewnętrzną osadzenia. W budownictwie szkieletowym stosuje się w jej obrębie dodatkowe belki konstrukcyjne, które służą osadzeniu okna (lub drzwi), wzmocnieniu konstrukcji a także podpierają nadproże oraz parapet. Framuga podokienna to zaś wnęka pod oknem służąca do osadzenia grzejnika.

Futryna – patrz: ościeżnica.

Gont – drewniany materiał służący do wykonywania pokryć dachowych o szerokości 80-100 mm, długości 600-700 mm i grubości ok. 15 mm. Gont wykonuje się najczęściej drewna iglastego, np. jodłowego, sosnowego, a także modrzewiowego, osikowego, dębowego lub bukowego. Jedną stronę gontu stanowi wpust, zaś drugi – pióro w kształcie klina. Umożliwia to wsunięcie jednej deski w drugą i ich połączenie.

Grzęda – krótka jętka mocowana tuż przy samej kalenicy. Występuje najczęściej w dachach o bardzo dużym spadku.

Impregnacja – zabezpieczenie drewna przed działaniem wilgoci, pleśni, owadów, ognia itd. Następuje poprzez nasycenie materiału roztworami żywic, rozpuszczonego wosku lub chemikaliami. Najprostszą metodą impregnowania jest smarowanie lub zanurzanie drewna w kąpieli (impregnacja zanurzeniowa), jednak coraz większą popularność, z uwagi na wysoką skuteczność, zdobywa impregnowanie ciśnieniowe, wtłaczające pod ciśnieniem impregnat w głąb drewna.

Jaskółczy ogon – rodzaj ciesielskiego złącza, stosowany także w stolarstwie. Polega na wyprofilowaniu dwóch elementów tak, by można było je połączyć niczym puzzle. Stosuje się nacięcie o przekroju trapezu równoramiennego oraz dostosowanego do niego profilem uchwytu.

Jętka – pozioma belka w górnej części wiązara jętkowego, element więźby dachowej. Podpiera krokwie i jest elementem ściskanym. Zapobiega nadmiernemu ugięciu krokwi pod dużym obciążeniem, np. powłoki śnieżnej. Położona tuż przy kalenicy jętki nazywane są grzędami.

Kamień węgielny – kamień usytuowany w narożu ściany wieńcowej. Na nim opiera się węgieł ściany, czyli miejsce zetknięcia się dwóch ścian zewnętrznych budynku konstrukcji drewnianej.

Kleszcze – element poprzeczny więźby dachowej usztywniający konstrukcję. Znajduje się pomiędzy dwiema górnymi płatwiami podpartymi stolcami w wiązarach płatwiowo-kleszczowych.

Komin – pionowy kanał przenoszący spaliny lub zużyte powietrze (komin wentylacyjny). Może być wbudowany w ścianę lub wolnostojący. Kominy wykonuje się najczęściej z bloczków betonowy lub przewodów stalowych.

Kosz dachowy – wklęsła krawędź dachu powstała na styku dwóch połaci dachowych. Kosz pełni jednocześnie funkcję odprowadzania wody. Jest najbardziej narażony na gromadzenie się śniegu.

Kratownica – prefabrykowany wiązar dachowy.

Krokiew – drewniana belka oparta na murłacie lub oczepie, element więźby dachowej. Do krokwi mocuje się łaty lub płatwie, do których z kolei mocuje się pokrycie dachowe. Dwie krokwie tworzą podstawowy wiązar krokwiowy.

Krzyżulec – ukośny element konstrukcji kratownicy. Służy do przenoszenia obciążenia rozciągającego lub ściskającego.

Lukarna – pionowe okno wystające z połaci dachowej doświetlające poddasze.

Mansarda – zwana także facjatą. Jest to pomieszczenie mieszkalne zlokalizowane na strychu, wydzielone z niego ścianami przenikającymi połać dachu. Nadbudowa mansardy posiada odrębny dach. Stosowana od średniowiecza. Często posiada ozdobną elewację.

Miecz – element konstrukcji dachu. W wiązarze płatwiowo-kleszczowym pełni rolę usztywniającą konstrukcję w kierunku podłużnym. Przenosi obciążenia z płatwi na słupy.

Mszarz – osoba wykonująca mszenie płaz.

Mszenie – uszczelnienie szpar pomiędzy płazami, czyli drewnianymi balami. Charakterystyczne dla budownictwa podhalańskiego.

Murłata – drewniana belka ułożona poziomo na koronie ścian zewnętrznych budynku. Stanowi podstawę dachu i przenosi obciążenia na ścianę. Stanowi podporę dla krokwi.

Mur pruski – ściana o drewnianej konstrukcji szkieletowej, wypełniona murem z cegły. Charakterystyczną cechą jest to, że konstrukcja drewniana jest widoczna, niepokryta tynkiem.

Nadproże – pozioma belka przykrywająca otwór okienny lub drzwiowy. W konstrukcji szkieletowej opiera się na belkach drewnianych i podtrzymuje część ściany znajdującą się ponad nią.

Namurnica – patrz: murłata.

Obdaszek – wąski, jednospadowy daszek przymocowany do zewnętrznych ścian budynku. Najczęściej spotykany między szczytem a ścianą, którą chroni przed opadami atmosferycznymi.

Obłap – połączenie z wykorzystaniem technologii ciepłego zamka.

Oczep – górna drewniana belka spinająca ściany w konstrukcji wieńcowej lub szkieletowej. Przejmuje obciążenia z belek stropowych lub krokwi.

Oflis – naturalne zaokrąglenie powierzchni drewna znajdujące się w miejscu, w którym pełnoprawny materiał (np. deska) powinna mieć ostrą krawędź.

Okap – dolna część dachu, wystająca poza obrys budynku. Chroni elewację przed opadami. Na krawędzi okapu znajduje się rynna.

Optyk – w przypadku budynków drewnianych jest to osoba wykonująca optykanie (mszenie). Patrz: mszarz.

Optykanie – patrz: mszarz.

Ostatki – części bali lub belek stropowych wystające poza obrys ścian budynku. Dłuższe ostatki nazywane są rysiami.

Ościeże – wewnętrzna powierzchnia otworu drzwiowego lub okiennego, poprzeczna do płaszczyzny muru. Zamyka otwór od boków oraz od góry.

Ościeżnica – rama wokół otworu wejściowego lub okiennnego, montowana we framudze. Mocuje się do niej za pomocą zawiasów skrzydło drzwiowe lub okienne. W budynkach szkieletowych najczęściej montuje się ościeżnice drewniane lub stalowe.

Papa – materiał budowlany służący do przeciwwilgociowej oraz przeciwwodnej izolacji budynku. Stosowany do izolacji posadzek, fundamentów, ścian piwnicznych oraz dachów.

Paza – pionowe zagłębienie w łątce, w którym znajduje się zakończenie belki sumikowej. Spotykana w konstrukcji sumikowo-łętkowej.

Płatew – element więźby dachowej. Układana w kierunku równoległym do kalenicy dachu oraz prostopadłym do krokwi. Podpiera krokwie oraz przenosi z nich obciążenia.

Płaza – przecięty na pół (wzdłuż) bal drewniany grubości 16-18 cm. Spotykany w budownictwie podhalańskim.

Podcień – otwarte na zewnątrz pomieszczenie w dolnej kondygnacji budynku, ograniczone słupkami, ścianami lub kolumnami. Usytuowane jest wzdłuż elewacji i nie występuje z muru. Służy często jako zadaszenie tarasu a także chroni przed nadmiernym nasłonecznienie oraz opadami atmosferycznymi.

Podwalina – najniższa belka drewnianych ścian układana na fundamencie. Podwalinę izoluję się papą aby zapobiec kapilarnemu podciąganiu wilgoci.

Powała – warstwa z desek układanych na belkach drewnianego stropu.

Przysłupowa konstrukcja – system budowy konstrukcji drewnianych, w którym dach opiera się nie na ścianach, a na zespole płatwi i słupów, np. na ramach stolcowych. W ten sposób ściany uniezależnione są od więźby dachowej. Rozwiązanie często spotykane na obszarach Łużyc, Spisza i Słowacji, zwłaszcza na obszarach wiejskich i małomiasteczkowych.

Rysie – części bali lub belek stropowych wystające poza obrys drewnianego budynku przy narożnikach. Wspierają strop na przyokapowej części dachu. W dawnym budownictwie drewnianym bardzo często zdobione i profilowane.

Słup – pionowa podpora konstrukcyjna. Na nich opiera się dach.

Słupowo-ramowa konstrukcja – konstrukcja szkieletowa oparta na słupach, poziomych belkach oraz usztywnieniach w formie rygli i zastrzałów. Konstrukcję słupowo-ramową możemy spotkać np. w murze pruskim lub szachulcu.

Socha – drewniany słup rozwidlony u górny. W konstrukcji sochowej służył jako podparcie dachu.

Sochowa konstrukcja – rodzaj drewnianej konstrukcji dachu. Składa się z wbitych w ziemię z soch (słupków z rozwidleniem u góry) oraz opartych na niej poziomej belki zwanej ślemieniem. Ślemię podtrzymywało zaś kluczyny przymocowane do oczepu. Dach sochowo-ślemieniowy pokrywany był strzechą.

Sosręb – zwany również sosrąbem, siestrzanem lub stragarzem. Jest to główna belka stropu drewnianego, biegnąca poprzecznie do pozostałych belek. Ma większy przekrój od pozostałych i pełni funkcję podciągu. W przeszłości sosręb zdobiony był wzorami, sentencjami lub znakami (gmerkami) cieśli wykonującego konstrukcję i pełnił funkcję ozdobną.

Stolec – pionowy słup, element więźby dachowej. Przenosi obciążenia z płatwi podpierających krokwie na położony pod nim strop.

Strop – pozioma konstrukcja oddzielająca poszczególne kondygnacje budynku lub kondygnację od strychu. Górną powierzchnię stropu stanowi najczęściej podłoga, zaś dolną sufit. Strop oparty jest na ścianach lub na słupach.

Strzecha – pokrycie dachowe wykonane ze słomy lub trzciny. Kiedyś stosowane powszechnie, dziś już wyłącznie w celach dekoracyjnych, głównie z trzciny. Wykonywane na dachach o dużym spadku. Grubość strzechy to około 35 cm.

Sufit – dolna część stropu. Może być otynkowany, pokryty wykończeniem lub, szczególnie w budownictwie drewnianym, odkryty.

Sumikowo-łątkowa konstrukcja – konstrukcja ścian z bali i desek. Składa się z pionowych słupów (łątek) oraz poziomych desek (sumików). W łątkach tworzy się wyżłobiony kanał, w których osadza się zwężoną końcówkę sumików. Sumiki układa się jeden na drugim na podwalinie i zabezpiecza od góry oczepem. Tworzą w ten sposób ścianę. Szczeliny pomiędzy sumikami zabezpiecza się materiałem izolacyjnym.

Szczyt – ściana na wysokości poddasza w dachu dwuspadowym, pulpitowym lub półszczytowym (charakterystycznym dla Podhala).

Szpara – w budownictwie podhalańskim: szpara pomiędzy dwoma sąsiadującymi balami.

Ściana ryglowa – ściana o konstrukcji szkieletowej wzmacniana ryglami i zastrzałami np. mur pruski lub szachulec.

Ściana kolankowa – ścianka dobudowana na wieńcu ostatniej kondygnacji budynku. Podnosi dach, dzięki czemu zwiększa się użyteczność poddasza. Stosowana bardzo często w budynkach z użytkowym poddaszem.

Ściana szkieletowa – ściana o konstrukcji szkieletowej. W najprostszej wersji składa się z podwaliny, słupków i oczepu.

Ściąg – w konstrukcji wiązarów wieszarowych odpowiada za ochronę dolnych końców krokwi. Zapobiega przed ich rozsunięciem oraz przejęciem zbyt dużych obciążeń rozpierających, które bez zastosowania ściągu przeniosłoby się na ściany budynku.

Ślemię – pozioma poprzeczka dzieląca okno na dwie części, górną i dolną. Ślemieniem określa się także górną belkę opartą na rozwidlonych słupach (sochach) w konstrukcji sochowo-ślemieniowej.

Ślęgowa konstrukcja – rodzaj więźby dachowej. Składa się z poziomych belek, zwanych ślęgami, opierającymi się na dwóch szczytach. Dach konstrukcji ślęgowej pokryty jest deskami ułożonymi prostopadle do kalenicy.

Szachulec – rodzaj drewnianej ściany szkieletowej. Drewniany szkielet złożony z słupów, rygli oraz zastrzałów wypełniony jest mieszaniną gliny, sieczki, trocin, wiórów lub innych wypełniaczy. Często mylony z murem pruskim, w którym rolę wypełnienia pełni cegła. Popularny w budownictwie alpejskim. W Polsce często spotykany w Sudetach oraz na Pomorzu Gdańskim.

Szczeblina – drewniana listewka dzieląca okno na mniejsze części wypełnione osobnymi szybami. Wzmacnia skrzydło okienne i ułatwia wymianę stłuczonej szyby (wymieniamy tylko jeden mały element). Zwana także szprosem.

Tram – główna dolna pozioma belka w konstrukcjach drewnianych. Patrz: sosręb.

Wełnionka – drewniane wypełnienie szpar między belkami stosowane w budownictwie podhalańskim.

Węgar – pionowy element w otworze okiennym powstały poprzez dostawienie pionowych słupków do ścian. Stanowi oparcie dla ościeżnicy.

Węgieł – narożnik budynku drewnianego. Stanowi skrzyżowanie dwóch ścian węgłowych.

Węgieł krzyżowy – połączenie ściany zewnętrznej ze ścianą działową. Belki ściany działowej wychodzą wówczas poza lico ściany zewnętrznej tworząc ostatki.

Wiatrownica – drewniana deska wzmacniająca konstrukcję dachową. Montowana ukośnie do krokwi od spodu.

Wiązar – podstawowy element konstrukcji dachu. Przenosi obciążenie dachu oraz tego co się na nim znajduje (np. śniegu), na podpory główne, czyli ściany lub słupy. Tradycyjnym rozwiązaniem budownictwa drewnianego są wiązary złożone z dwóch drewnianych krokwi opartych na belkach lub ścianach za pośrednictwem murłaty. W zależności od powierzchni dachu wiązary wzmacnia się dodatkowymi elementami drewnianymi np. jętkami, płatwiami, stolcami, zastrzałami itd.

Wiązar jętkowy – rodzaj konstrukcji dachu, w której dwie przeciwległe krokwie wzmacniane są dodatkową belką, czyli jętką. Jętka ma za zadanie rozeprzeć krokwie.

Wiązar krokwiowy – najprostszy rodzaj dachu. Składa się z dwóch krokwi połączonych ze sobą ukośnie. Krokwie opiera się na belkach stropowych lub na ścianach poprzez murłatę lub oczep.

Wiązar płatwiowo-kleszczowy – rodzaj konstrukcji dachu. Stosowany na dachach o stosunkowo dużej rozpiętości. Krokwie podpierane są poprzez położone równolegle do kalenicy płatwie oparte na stolcach. Aby zachować większą sztywność dachu, stolce rozpiera się dodatkową belką zwaną kleszczami. Te zaś podpierane są mieczami, które przenoszą obciążenie z poziomych płatwi na słupy (stolce).

Wiązar wieszarowy – rodzaj konstrukcji dachu. Charakterystyczną cechą jest rozciągany wieszak drewniany, który łączy płatew kalenicową ze ściągiem łączącym krokwie. Stosuje się rozwiązania jednowieszakowe (rozpiętość do 8 metrów) jak i wielowieszakowe.

Wieńcowa konstrukcja – ściana drewniana złożona z poziomych belek (wieńców) połączonych w narożach (węgłach) na zamek. Węgły mogą posiadać wystające belki, czyli ostatki, lub nie.

Wieszak – pionowy, rozciągany element konstrukcji wiązara wieszarowego. Odpowiada za połączenie płatwi kalenicowej lub płatew pośrednią ze ściągiem spinającym dolną część krokwi. Wieszak podtrzymuje strop.

Więźba dachowa – drewniana konstrukcja dachu. Odpowiada za przeniesienie obciążenia z pokrycia dachowego na ściany lub słupy.

Wiór – rodzaj pokrycia dachowego wykonany z drewna osikowego. Składa się z deszczółek o wymiarach: długość 30-40 cm, szerokość 8-12 cm i grubość 0,3-05 cm. Wiór układa się na łatach i przybija. Powłokę dachową tworzy kilkanaście warstw klepek ułożonych na zakładkę.

Wole oko – małe owalne okienko w połaci dachu. Rodzaj lukarny.

Wpust – otwór wyżłobiony w drewnianej belce. Służy do połączenia z inną belką poprzez włożenie weń wypustu tejże belki. Element połączenia ciesielskiego.

Wrąb – połączenie ciesielskie elementów drewnianych. Wrąb wykonuje się poprzez nacięcie lub wcięcie w jednym lub w obu łączonych elementach. Zapobiega rozłączaniu się lub zsuwaniu z siebie dwóch elementów, np. krokwi z murłaty.

Wypust – wystający element połączenia ciesielskiego, odpowiadający dopasowanemu do niego wpustowi innej belki.

Zacios – patrz: wrąb. Zaciosem nazywa się także wady drewna spowodowane narzędziami tnącymi podczas życia drzewa lub obróbki po ścince (np. okrzesywania lub okorowania), a także podczas transportu.

Zamek – rodzaj połączenia ciesielskiego. Wykonuje się poprzez nacięcie belek w taki sposób, by stanowiły swoje uzupełnienie. Istnieje wiele typów zamków, np. zamek prosty, zamek płetwowy (jaskółczy ogon).

Zamek kurpiowski – połączenie krokwi z murłatą. W krokwi wykonuje się trapezowe nacięcia, zaś w murłacie dwa trójkątne. Zamek nie wymaga dodatkowych elementów łączących i jest w stanie przenieść duże obciążenia.

Zamek galicyjski – połączenie krokwi z murłatą, uproszczona wersja zamka kurpiowskiego.

Zastrzał – drewniana belka mocowana ukośnie stosowana w konstrukcjach drewnianych. Usztywnia elementy ścian lub więźby dachowej, najczęściej inne belki. Krótszy zastrzał nazywany jest mieczem.

Złącza ciesielskie – sposób łączenia współpracujących ze sobą elementów w konstrukcjach drewnianych. Wyróżnia się złącza wzdłużne, poprzeczne oraz złącza na szerokość. Tradycyjnie złącza wykonywane są bez użycia gwoździ (ewentualnie z wykorzystaniem drewnianych dybli).

Powiązane artykuły:

Wymagania techniczno-montażowe dla drewnianego budownictwa szkieletowego Systemy szkieletowego budownictwa drewnianego Najczęstsze pytania na temat domu drewnianego Przeniesienie domu drewnianego